DYDAKTYKA OGÓLNA - cele kształcenia

        Jeśli jesteś dopiero kandydatem na studia pedagogiczne, ten wpis, zawierający notatkę na prawdopodobnie jedne z pierwszych zajęć na Twoim przyszłym kierunku, będzie dla Ciebie naprawdę ważny :). Myślę, że każdy aktualny student lub absolwent pedagogiki na pewno pamięta ten przedmiot, który spędza sen z powiek, jest czysto teoretyczny, ale jakże istotny i przez kolejne lata powtarzający się (niebezpośrednio sam przedmiot, lecz informacje z jego zakresu). Stanowi swoistą bazę i punkt odniesienia dla praktyki edukacyjnej. Każdy z nas powinien więc, niestety, ,,wykuć" na blachę pewne informacje, by móc w konsekwencji je przekształcać. Ponadto uważam, że tego typu forma przypomnienia przyda się wszystkim kandydatom do zawodu, jak i właściwym nauczycielom. Zapraszam do lektury!

CELE KSZTAŁCENIA - czym są?

Według definicji W. Okonia ,,są to świadomie założone skutki, jakie społeczeństwo pragnie osiągnąć przez funkcjonowanie systemu kształcenia". Dotyczą więc celów edukacji, jak i oświaty, mówiąc ogólnie. Stanowią kierunkowskazy dla nauczyciela i są podstawą organizacji systemu szkolnictwa.

Inne definicje podkreślają również ich komponenty (poznawcze czy emocjonalne). Jako ,,pożądane właściwości fizyczne, umysłowe, kulturowe, społeczne czy duchowe" stanowią podstawę różnych koncepcji kształcenia. Na ich bazie można dobierać i układać treści kształcenia, programy itd. W rozumieniu szerszym są uznawane za kryterium efektywności nauczyciela i uczniów.

CELE Z PERSPEKTYWY K. DENKA i RODZAJE

,,Cele nauczania i uczenia się na szczeblu propedeutycznym są to świadome, z góry oczekiwane, planowe, a zarazem w miarę konkretne efekty (...). Odnoszą się do pożądanych zmian, które zachodzą w wiedzy, umiejętnościach, zdolnościach, zainteresowaniach ucznia pod wpływem procesu dydaktyczno-wychowawczego. Chodzi o zmiany, które są kategorią rozwoju".

Najważniejszy podział celów kształcenia przedstawia się następująco:

• cele ogólne - czyli to, co ma być produktem końcowym. Wyznaczają (jak sama nazwa wskazuje) ogólny kierunek procesu kształcenia. Powinny być mierzalne i realne. 
• cele pośrednie - wychodzą z podziału ogólnych. Są składnikami w postaci konkretnych czynności. Mają określać tzw. ,,małe kroki" do całości zachowań/postaw/przyjmowanych wartości etc.
• cele operacyjne - (inaczej znane jako szczegółowe, chociaż nierzadko są wyróżniane jako odmienne... kwestia dość sporna) czyli precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów kształcenia w postaci zdań problemowych, poleceń i szczegółów (ach, te nazwy!). Stanowią często konkretne opisy zachowań (np.: ,,Uczeń potrafi zawiązać sznurówkę"). Przedstawiają zachowania końcowe po zakończonych zajęciach. Zawierają zwykle 3 podstawowe elementy: działanie, treść i warunek.

WAŻNE! Cele edukacyjne powinny być dostrzegalne, logiczne, rzeczowe, precyzyjne i wymierne. Ponadto, cele ogólne i szczegółowe powinny być ze sobą spójne.

OPERACJONALIZACJA 

Mówiąc najprościej, jest to proces przekształcania celów ogólnych na zbiór celów operacyjnych. 

Spotkałam się jednak z wieloma różnymi, często sprzecznymi, praktykami w tym zakresie. Jedni uważają, że do każdego celu ogólnego powinny znaleźć się 2 cele operacyjne. Drudzy mówią o jednoczesnej wymianie, a wręcz tylko przeformułowaniu. Podam przykład:

Obóz 1: 

- cel ogólny: zapoznanie z postacią H. Ch. Andersena.

- cele szczegółowe. Uczeń: wie kim był H. Ch. Andersen; wymienia co najmniej jeden utwór autorstwa H. Ch. Andersena.

W obozie drugim z w/w, cel szczegółowy miałby tylko przekształconą formę wyrazu ,,zapoznanie" na ,,(uczeń) zna".

TAKSONOMIA CELÓW KSZTAŁCENIA

Klasyk nad klasykami ;). Taksonomia to nic innego, jak uporządkowany hierarchicznie schemat klasyfikacji. Łączy się więc z rodzajami celów. Przykładowo, C. Galloway wyróżnił cele ze względu na sferę osobowościową:

• cele poznawcze - dotyczące myślenia, poznawania przez podmiot nauczania świata itd.;
• c. emocjonalne - postawy, przekonania, wartości;
• c. psychomotoryczne - ruchy ciała, ćwiczenia wspierające rozwój w tych sferach.

Najbardziej jednak znaną taksonomią jest ta autorstwa B. Blooma. Podzielił cele na konkretne dziedziny, które zawierają w sobie poziomy celów. Wielu specjalistów (czyli dydaktyków) zwraca uwagę przede wszystkim na pierwszą z wymienionych:

a) dziedzina poznawcza:

• wiedza (znajomość różnych rzeczy, zapamiętywanie materiału);
• zrozumienie (interpretacja, ekstrapolacja, zastosowanie);
• zastosowanie (umiejętność wykorzystania materiału, przejście z teorii do praktyki);
• analiza (umiejętność dokonania podziału całości na elementy składowe, ustalanie hierarchii i stosunków pomiędzy fragmentami informacji - myślenie dedukcyjne);
• synteza (tworzenie nowej całości z elementów - myślenie indukcyjne);
• ocenianie/ewaluacja (ocena wartości materiału).

b) dziedzina emocjonalna:

• recepcja (świadomość, uwaga, chęć odebrania wartości i materiału);
• działanie (akceptacja, chęć działania, poczucie satysfakcji);
• wartościowanie (akceptacja wartości, wybór i zaangażowanie emocjonalne);
• organizacja (konceptualizacja, czyli pojęciowe ujęcie);
• wybór własnego systemu wartości.

Wspomniane podziały celów są, moim zdaniem, najbardziej upowszechnione. Inne, które są równie ważne to:

- podział według czasu: potencjalne i aktualne;

- podział według przedmiotu i podmiotu kształcenia (W. Okoń);

- taksonomia B. Niemierki: cele nauczania (poziom wiadomości i umiejętności), wychowania (działania i postaw).

Podobną taksonomię celów przedstawił również W. Okoń - bardzo podobną do B. Blooma, aczkolwiek lekko różniącą się, dlatego jeszcze na sam koniec ją przytoczę:

• poziom wiadomości (fakty, zależności);
• p. rozwiązywania (zagadnień teoretycznych i praktycznych);
• p. oceny (samodzielnej!);
• p. zastosowania (nabytej wiedzy i umiejętności w nowych sytuacjach).

ŹRÓDŁA CELÓW KSZTAŁCENIA

Zbliżając się ku końcowi, zwrócę się ku podstawom budowania celów. Odpowiem więc tym samym na pytanie: na jakiej bazie są konstruowane?

Jak można się łatwo domyślić, są uwarunkowane kontekstem i różnorodnymi czynnikami okolicznościowymi. Nie stronią od ideologii czy dominującego światopoglądu. Pokrótce wymienię więc źródła (wybrane, nie wszystkie):

- wartości powszechnie akceptowalne przez ogół społeczeństwa;

- wybrana koncepcja człowieka (np. naturalizm, pragmatyzm, holizm);

- różne nauki (wiele koncepcji i teorii daje początek konkretnym celom - współcześnie dużo mówi się o rozwijaniu myślenia dywergencyjnego, więc i na niego większy nacisk będzie teraz);

- wybrana koncepcja nauczania/wizja na edukację i szkolnictwo (szkoły alternatywne, a tradycyjne będą się od siebie różniły również na polu celów);

- sytuacja człowieka w obecnym świecie, cywilizacja, postęp techniczny;

- osobowość wychowawcy (pamiętajmy o tym!);

- aktualne potrzeby uczniów (moralne, emocjonalne, społeczne... jakiekolwiek);

- indywidualność podmiotu nauczania (mam nadzieję, że większość będzie myślała o podmiocie w osobie zarówno wychowanka, jak i nauczyciela - czy może uważasz inaczej? Daj znać!);

- kultura, historia, filozofia, religia.

*Słowem podsumowania i mówiąc NAJPROŚCIEJ: cele kształcenia to nasze zamierzone, zaplanowane działania, rozpisane i z góry ustalone. To, co chcemy zrealizować na zajęciach, musi zostać najpierw zapisane, a cele nam w tym pomogą :)

Wiem, wiem. Ten wpis nadaje się na etykietkę ,,sucho, polej wody". Natomiast jeśli będziesz znów (albo dopiero) na 1 roku studiów (bo zwykle wtedy jest ten przedmiot) docenisz zawarte tu informacje :D. Mam nadzieję, że dałam radę w pigułce uwzględnić najważniejsze informacje (w moim odczuciu) nt. celów. Tym samym dziękuję, że dobrnęłaś/eś do samego końca! Zasłużyłeś więc na ctrl+c, ctrl+v oraz dawkę pomocniczej literatury ^^.

A jeśli jesteś studentem, daj znać z jakiego przedmiotu potrzebujesz notatek oraz z jakiego zakresu. Gdy będę mogła pomóc - od razu to zrobię!

Do następnego :)

_________________________________________________________________

Literatura:

1. Denek K.: Wartości i cele edukacji szkolnej. Poznań 1994, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy.
2. Galloway Ch.: Psychologia uczenia się i nauczania. Tom 1. Warszawa 1988, Wydawnictwo PWN. [dostępne również tu: Galloway na docerze].
3. Kruszewski K.: Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Warszawa 2004, Wydawnictwo PWN.
4. Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki. Warszawa 2005, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
5. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 1994, Wydawnictwo ,,Żak".